عید سعید فطر در فرهنگ عامه (فولکوریک) مردم ایران جلوه ای بسیار زیبا و دل انگیز دارد و مردم هریک از شهرهای این سرزمین پهناور در گرامیداشت این روز خجسته آداب و رسوم و مراسم ویژه ای دارند.
در فرهنگ اسلامی اولین روز ماه شوال به عنوان عید فطر و جشن بازگشت به فطرت معین شده است، زیرا مسلمانان روزه دار در طول ماه رمضان با ارتباطهای پی در پی با خداوند متعال واستغفار از گناهان به تصفیه روح و جان خویش همت گماشته و از تمام آلودگی های ظاهری و باطنی که بر خلاف فطرت آن هاست، خود را پاک نموده و به فطرت واقعی خود برمی گردند.
واژه “عید” از ریشه “عود” به معنای بازگشت پی در پی و در عرف و شرع به ایامی اطلاق می شود که دربردارنده سرور و شادمانی باشد. در قرآن کریم از زبان حضرت عیسی (ع) آمده است: “انزل علینا مائده من اسماء تکون لنا عیدا” یعنی: بر ما مائده و سفره آسمانی نازل فرما تا آن روز عید ما باشد.
در دین مبین اسلام عید به هنگامی گفته می شود که فضل و رحمت پروردگار یکتا مشمول حال فرد یا جامعه ای قرار گیرد و سرور حقیقی زمانی فرا می رسد که آدمی به مرتبه تقرب و کسب رضایت حق نایل گردد. چنانکه در آیه 170 سوره مبارکه آل عمران که به شهدا اشاره دارد، از آنجا که شهیدان مشمول رحمت و عنایت بی منتهای خداوند تبارک و تعالی قرار گرفته اند، آنها را همواره مسرور وشادمان معرفی فرموده است.
“فطر” نیز به معنای آفرینش ابداعی، افتتاح و سرآغاز و اندازه گیری آرد و آب و سرشتن خمیر و مهیا نمودن آن برای پخت است و وجه تسیمه این واژه به لحاظ باز کردن روزه پس از سی روز می باشد.
مرحوم سید علیخان کبیر در شرح صحیفه کامله “ریاض الساکلین” اصل واژه “فطر” را از “فطرالنافه” به معنای نخستین بار دوشیدن شتر ذکر کرده است. بنابراین، فطر به مفهوم از سر گرفتن نیز به شمار می آید، چنانکه در برخی از روایات به مفهوم از سر گرفتن سال جدید و یا بازگشت به فطرت و گام نهادن در مرحله ای نوین ذکر شده است و با توجه به اینکه ماه شوال دهمین ماه تقویم عرب است این نکته قابل تامل می باشد.
علامه راغب مبنای عید فطر را بر پایه حدیثی از رسول گرانمایه اسلام حضرت محمدمصطفی(ص) می داند که پس از به پایان رسیدن ماه رمضان آن حضرت فرمود: “اینک روزهای خوردن و آشامیدن و مباشرت فرا رسیده است.” در روایت دیگری از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده است که خداوند متعال در روز عید به ملائک می فرماید: مزد آنانی که به وظایف خود عمل کردند چیست؟ و سپس می فرماید ای ملائک گواه باشید که من در این روز بندگان خود را مورد بخشایش قرار دادم.
در کتاب شریف “نهج البلاغه” (کلمات قصار 428) امام العارفین حضرت علی بن ابیطالب(ع) می فرماید: “امروز تنها روز عید کسانی است که روزه آنها مقبول درگاه خداوند و عبادتهای شبانه آنان مورد پذیرش او واقع شده است و روزی که در آن گناهی انجام نگیرد، عید است.”
عظمت و جلال عید سعید فطر
عظمت و جلال عید سعید فطر و شکوه نخستین روز ماه شوال را هنگامی قادر به درک آن خواهیم شد که رموز و اسرار و نکته های ظریف و زیبای آن را از مکتب خاندان وحی بیاموزیم. همانان که واقف اسرار و عالم جمیع علوم بوده و هستند. از نگاه خاندان وحی، عید فطر که از آن با عنوان “عیدالله الاکبر” یاد شده است عید پارسایان و پرهیزگارانی است که بر نفس خود غلبه کرده اند و توبه آنان به درگاه خداوند یکتا مقبول واقع شده است.
در روایات آمده است که امام علی بن ابیطالب(ع) در عظمت این عید فرموده است: “سزاوار می دانم که آدمی در سال چهار شب را دست از هر کاری بردارد و به عبادت بپردازد و آن چهار شب عبارت است از شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول ماه رجب.
همچنین محمد بن یزید نحوی روایت کرده است که “روز عید فطر حضرت امام حسن مجتبی(ع) از خانه خارج شد و جمعی را مشاهده فرمود که به شادی و سرور مشغولند. آنگاه آن حضرت فرمود: خداوند عزوجل ماه رمضان را برای مردم میدان مسابقه قرار داده که در عبادت از یکدیگر سبقت بگیرند. گروهی این فرصت را مغتنم شمرده و پیش افتاده اند و گروهی در این مسابقه عقب افتاده و باخته اند. اینکه اگر پرده کنار برود به خدا سوگند آنکه بازنده است آنچنان در غم و ماتم فرو رود که دیگر به یاد صاف کردن موی سر و زرق و برق لباس خویش نباشد.”
آداب و تشریفات روز عید
در سنت و روایات خاندان وحی، آداب و تشریفات خاصی برای نخستین روز ماه شوال مقرر گردیده و انجام این اعمال مورد سفارش واقع شده است، از جمله آداب شب اول این ماه انجام غسل بعد از غروب خورشید و در آخر شب، شب زنده داری، اقامه 6 رکعت نماز دو رکعتی و زیارت مخصوص امام حسین(ع) در این شب مورد تاکید قرار گرفته است. در آداب و چگونگی اقامه نماز 6 رکعتی نیز گفته شده است که در هر رکعت، یک بار حمد و 20 بار توحید خوانده شود و پس از نماز صد مرتبه صلوات فرستاده شود.
“استهلال” یا سعی روزه داران در رویت هلال ماه شوال در غروب آخرین روز مبارک رمضان و نگریستن در افق به جستجویی اندیشمندانه، یکی دیگر از جلوه های شایان توجه و استثنایی عید فطر است، لحظاتی که انسان به مشاهده طبیعت و عظمت قدرت خداوند در آفرینش جهان دعوت شده است و چون هلال ماه رویت می شود از هر سو صدای سلام و صلوات بر می خیزد و این فراز زیبای امام سجاد(ع) در “صحیفه سجادیه” بر لبهای صالحان زمزمه می شود: “خدایا، عید فطرمان را بر ما مبارک گردان.” گذشتن از وادی سراسر مبارزه رمضان برای رسیدن به تزکیه و تهذیب نفس از دیرباز دغدغه صاحبدلان و فرزانگان بوده است که در نگاه ژرف آنان همواره مبارزه با نفس، آنگونه که رسول عظیم الشان اسلام(ص) می فرمایند “جهاد اکبر” است و با علم به این نکته سترگ به احوالات خویش می نگریسته اند.
نماز عید فطر، سپاسگزاری به درگاه خداوند است که به ما توفیق عطا کرد تا رمضانی دیگر را تجربه کنیم و این نماز سرآغازی است بر حضوری دیگرگون در عرصه حیات. نماز عید فطر همچنین تجلی وحدت و اقتدار مسلمین جهان است و فرصتی دیگر تا در این نماز آسمانی مسلمین به یکدیگر نزدیکتر شوند و ضمن اقامه این فریضه الهی از حال یکدیگر جویا شوند. به عبارت دیگر نماز عید فطر فریضه ای است با ابعاد عبادی، اخلاقی و اجتماعی که از سوی خاندان وحی مورد تاکید فراوان قرار گرفته است.
حرکت سیاسی امام رضا ( ع) در نماز عید سعید فطر
وقتی سخن از نماز عید سعید فطر به میان می آید، نمی توان از ماجرای نماز عید سعید فطر و حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، سخن به میان نیاورد. چنانکه مورخان نامداری چون طبری، ابن جوزی، ثعابی و... ذکر کرده اند در دوران حکومت خلفای اموی و عباسی، عید فطر نیز همچون دیگر فرایض اسلامی از روح و فلسفه عمیقی که در نهاد داشت، تهی گردیده بود و در این روز خلفا و درباریان با جامه های زربفت و ابریشمین و تجمل و تشریفات فراوان در بین مردم ظاهر می شدند و امرا مردم را وادار به سلام و تعظیم نسبت به خلیفه می نمودند و...
به عبارت دیگر نماز عید فطر در دوران خلفای اموی و عباسی به وسیله ای برای تفاخر و تحقیر مردم مبدل شده بود. در چنین احوالی هنگامی که حضرت امام رضا(ع) از سوی “مامون” خلیفه جابر و ستمگر عباسی برای امامت و اقامه نماز عید سعید فطر دعوت می شود، آن حضرت برخلاف روش خلفا در روز موعود با پای برهنه و جامه سپید ساده ای در میان مردم آشکار می شود و جمعیت عظیم مردم که به شوق زیارت فرزند پاک رسول خدا در صحرا حضور یافته بودند با دیدن این صحنه که نمایانگر تفاوت عظیم شیوه زندگانی خاندان وحی و خلفا بود به وجد آمده و با تکبیر، آن حضرت را همراهی می کردند.
حضور ساده و بی آلایش امام در میان مردم و پرهیز آن حضرت از هرگونه تجمل و زرق و برق و اشاره آن حضرت به ساده زیستی نیاکان پاک خود، چنان موجی از هیجان و احساسات گرم در مردم برانگیخت که وقتی خبر این واقعه را برای مامون بردند، وی سراسیمه اشخاصی را مامور کرد تا از اقامه نماز توسط حضرت امام رضا(ع) جلوگیری نمایند و به بهانه حفظ و تامین امنیت جانی آن حضرت از هرگونه گزندی، ایشان را از بین راه برگردانند. البته نیت مامون از دعوت امام برای اقامه نماز عید فطر، سرگرم کردن آن حضرت به امور مذهبی و باز نگداشتن ایشان از امور سیاسی و اجتماعی بود و هرگز پیش بینی نمی کرد که واقعه نماز عید فطر می تواند یک انقلاب عظیم را در پی داشته باشد.
عید فطر در ادب پارسی
به پیشواز عید فطر رفتن، در ادب پارسی فراوان به چشم می آید و سخنوران هریک از دریچه ای خاص به این واقعه نگریسته اند. برخی از شاعران در مقام تبریک و تهنیت این رویداد برآمده و گروهی باغم و اندوه از سپری شدن رمضان یاد کرده اند، تعدادی از شاعران نیز در قالب طنز مضمون مورد نظر خویش را ابراز داشته اند و بر زهد و ریای صوری، و غفلت و بی خبری آدمیان تاخته اند. و خلاصه عید فط نیز همچون سایر مناسبتهای بزرگ در اندیشه و خیال شاعران بیانگر نکته های باریکتر از موی بسیاری است.
ذکر این نکته نیز لازم به نظر می رسد که در دیوان شاعران، به ویژه شاعران متقدم به اشاره بیشتری درباره عید فطر بر می خوریم. بعضی از این شاعران باقصیده های بلند به استقبال این روز فرخنده رفته اند و در دیوان آنها چندین شعر که به همین مناسبت سروده شده است، دیده می شود. جان کلام آنکه عید فطر در نگاه سخنوران ادب پارسی به عنوان یکی از اعیاد بزرگ اسلامی جایگاهی والا و ارجمند دارد و همواره مورد ستایش قرار گرفته است:
عید فطر در فرهنگ عامه مردم ایران
عید سعید فطر در فرهنگ عامه (فولکوریک) مردم ایران جلوه ای بسیار زیبا و دل انگیز دارد و مردم هریک از شهرهای این سرزمین پهناور در گرامیداشت این روز خجسته آداب و رسوم و مراسم ویژه ای دارند.
در کردستان مردم برای رویت هلال ماه شوال به بام خانه ها رفته و می کوشند تا هلال ماه را در آینه بنگرند. آنان دیدن هلال ماه شوال در آینه را خوش یمن می دانند و به محض دیدن هلال ماه شوال با افروختن آتش در بلندیها و کوهها خبر رویت هلال ماه شوال را به روستاهای مجاور مژده می دهند.
در برخی از مناطق مانند فرنق مردم هنوز به اخبار رسانه ها اعتقادی ندارند و می کوشند یا خودشان ماه را ببینند و یا از مجتهدان کسب تکلیف کننند.در یزد هنگام صبح مردم در مساجد بزرگ و قدیمی شهر اجتماع می کنند و نذرداران از آنها با شربت و شیرینی پذیرایی می کنند. در بسیاری از شهرهای ایران مردم پس از اقامه نماز عید سعید فطر به زیارت امامزاده ها و مزارع مشایخ و بزرگان می روند.یکی دیگر از سنتهای رایج در روز عید فطر حضور در منزل کسانی می باشد که به تازگی فردی از آن خانواده فوت شده باشد و عید فطر نخستین عید بعد از درگذشت آن شخص باشد. در خانه فرد متوفا از مردم با چای و خرما پذیرایی می شود و مردم با خواندن فاتحه برای روح تازه درگذشته درخواست آمرزش می کنند.“صلات کشیدن” یکی دیگر از آداب روز عید فطر در برخی نقاط ایران است.
این مراسم معمولا توسط کسانی برگزار می شود که قرآن را می توانند خوب بخوانند، آنان باحضور در بین مردم بر بام یا گلدسته مساجد رفته و پس از تلاوت قرآن کریم با صدای بلند با صدای بلند می گویند: “الصلاه الصلاه علی العید الفطر” و بدینگونه مردم نیز “الصلاه” گویان به جمع ملحق می شوند.
در برخی از شهرها و روستاهای ایران در روز عید فطر نقل و شیرینیهای محلی تهیه و بین مردم پخش می شود. همچنین در برخی نقاط مانند “صغاد” آباده زنان در گروههای مختلف و با تشریفات خاص آش بدرقه رمضان می پزند و بین اهالی تقسیم می کنند.
ابعاد اجتماعی عید فطر
حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی در مورد ابعاد اقتصادی و اجتماعی عید فطر می توان به پرداخت زکات فطره به عنوان عاملی ارزشمند برای فقرزدایی، توسعه اقتصادی و حل مشکلات اجتماعی در جامعه اسلامی دانست. افزون بر اینکه در کنار کمک به فقراء، موارد مصرف دیگری نیز برای زکات فطره در اسلام منظور شده است که از جمله آن احیای روحیه همیاری و تعاون، رسیدگی به وضع بهداشتی، درمانی و فرهنگی مسلمانان می باشد. از زکات فطره می توان قرض بدهکاران حقیقی و افرادی را که در راه معصیت و خلاف بدهکار نشده اند، پرداخت نمود. در ساختن مسجد، مدرسه، پلها، راهها و بیمارستانها و برطرف کردن سایر نیازهای مسلمانان نیز می توان از این بودجه مردمی استفاده کرد.
همچنین با این بودجه می توان باورهای دینی و اعتقادات مسلمانان ضعیف الایمان را تقویت و کسانی را که در معرض شبهات و وسوسه های دشمنان قرار دارند یاری کرد.
مسلمانان با عمل به این موارد که با پرداخت زکات فطره انجام می شود، در حقیقت به بخشی از دعاهای ماه رمضان - که در مدت یکماه بعد از نماز زمزمه می کردند - در روز عید فطر جامه عمل می پوشانند. گذشته از اینها، پرداخت زکات فطره که با نیت عبادت و تقرب به خداوند متعال انجام می شود، نوعی بهره گیری از مادیات برای رسیدن به معنویات است.
بدین جهت گفته اند که قبول روزه موکول به پرداخت زکات فطره است، چرا که دادن زکات موجب جدایی از تعلقات مادی و هواهای دنیوی و نفسانی است و انسان مؤمن برای دوام فطرت الهی خویش و بازگشت به عهد فطری « الست » از هر آنچه رنگ تعلق دارد، باید رها و آزاد باشد و زنجیر مادیات را از پای خود برکند تا سبک بال به سوی خداوند گام نهد.