بهره برداری از تلسکوپ ملی تا 7 سال آینده

پروژه راه اندازی رصدخانه ملی یکی از پرونده های قابل توجه علمی کشور است که مدیریت این پروژه به عهده دکتر رضا منصوری گذاشته شده است. وی در گفتگوی مشروح با خبرگزاری مهر آخرین وضعیت نجوم و رصدخانه ملی را تشریح کرده است.

به گزارش خبرنگار مهر، علم نجوم به مطالعه ساختار و سرنوشت اجرام آسمانی می پردازد و در مسیر تحول خود توانسته به کشف بسیاری از قوانین حاکم بر اجرام آسمانی نایل آید ولی کار تحقیق و پژوهش در این زمینه پایان ناپذیر است چراکه با پیشرفت تکنولوژی، محققان هر لحظه به اسرار تازه ای از جهان آفرینش دست می یابند.

قدمت علم نجوم به هزاران سال پیش از زمانی که بشر دست به کشاورزی زد برمی گردد. زمانی که بشر کشاورزی را آغاز کرد متوجه تاثیر خورشید بر کشاورزی شد. آنها به این نکته پی بردند که خورشید باعث ایجاد فصول می شود که این امر بر وضعیت کشاورزی آنها تاثیر می گذارد. بنابراین شناخت و پیش بینی دقیق حرکت خورشید در آسمان و در روزهای مختلف سال برای تامین غذای بشر امری اجتناب ناپذیر بود.

شناخت حرکت خورشید در آسمان مستلزم تعیین موقعیت خورشید نسبت به اجرام ثابت دیگر آسمانی بود از این رو انسان با تولید ابزار و وضع قوانین علمی سعی کرد پاسخی برای هزاران سوال بی پاسخ خود بیابد. این راهی بوده که تا امروز نیز ادامه داشته به طوری که هر دانشمند و محققی با ساخت تلسکوپهای قوی و ماهواره های اکتشافی درصدد کشف مجهولات جهان برآمده است.

کشور ما نیز از این شوق علمی دور نبوده و همواره سعی کرده در این حرکت علمی همسو با جریانات علمی دنیا پیش برود هر چند که به گفته دکتر رضا منصوری مجری طرح رصدخانه ملی ایران و رئیس انجمن فیزیک ایران علی رغم پیشینه درخشان علم نجوم در ایران همچنان گرفتن ساعت سعد و نحس و فال گیری از جمله کارکردهای این علم در کشور محسوب می شود.

اما این علم با توجه به قدمت طولانی چه جایگاهی دارد؟ محققان و دست اندرکاران برای ارتقا و رشد این علم در کشور چه اقداماتی انجام داده اند؟ و سال 1387 نجوم ایران چه کرده است؟ برای پاسخ به این سئوالات به سراغ دکتر رضا منصوری رفته ایم.

* خبرگزاری مهر: وضعیت علم نجوم در کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟  

- دکتر رضا منصوری: این علم با استفاده از ابزار پیشرفته و دانش فیزیک ذرات بنیادی انسان را قادر ساخته است تا به تحقیق در اعماق آسمانها و به شناخت کیهان و عالم بپردازد به گونه ای که محققان دنیا با صرف میلیاردها دلار به دنبال پاسخ سئوالهای بی شمار خود می روند. ولی این علم در کشور ما منحصر به استهلال ماههای قمری و زمان دقیق اعیادی چون غدیر و فطر شده است و تنها در این زمانها است که مقداری از علم نجوم و اهمیت آن سخن به میان می آید.

گرفتن فال و پیدا کردن ساعت سعد و نحس از دیگر کارکردهای این علم در کشور است و این باور به گونه ای وجود دارد که متاسفانه حتی در برخی از مراکز علمی و پژوهشی به گرفتن فال و ساعت سعد و نحس که در گذشته جزیی از علم نجوم به شمار می رفته، مبادرت کرده اند. این در حالی است که در اکثر کشورهای دنیا با درک اهمیت این علم، تلسکوپهای 10 تا 50 متری می سازند و پروژه های عظیم 10 تا 15 ساله تعریف و اجرا می کنند.

این اهمیت بود که باعث شد با مسئولان مربوط مذاکراتی در خصوص اجرای پروژه ملی در حوزه نجوم داشته باشیم و آنها نیز با درک این اهمیت با تصویب احداث رصدخانه ملی عزم خود را برای وارد شدن به این بازی علمی نشان دادند ولی باید توجه داشت که با ابزار آماتوری نجوم قادر نخواهیم بود سهم شایسته ای از این علم در جهان داشته باشیم.

* ولی برخی از منتقدان معتقدند که وقتی ما مشکلات زمینی داریم چرا باید نگاه آسمانی داشته باشیم. نظر شما در این زمینه چیست؟ با توجه به مشکلات زیادی که در کشور وجود دارد چرا این علم می تواند مهم باشد؟ 

- این انتقاد که گفته می شود با داشتن مشکلات و معضلات زمینی چرا برای علم نجوم هزینه کنیم به داستان عصر ناصرالدین شاه بر می گردد. زمانی که "محمود خان قمی" (اولین منجم دوره قاجار) پس از طی دوره نجوم در فرانسه به ایران آمد و سعی کرد ضرورت تاسیس رصدخانه سلطنتی را به ناصرالدین شاه تفهیم کند. برای این منظور تلسکوپی به دربار برد و به رصد پرداخت. ناصرالدین شاه نیز پس از رصد اعلام می کند: "ما پول برای هوا نداریم".

این اظهار نظر ناشی از عدم اطلاع از نحوه برخورد با دنیای مدرن است. اگر در دنیای جدید هر کشوری بخشی از درآمدهای خود را برای علم سرمایه گذاری نکند از گردونه تاریخ خارج خواهد شد. اگر ناصرالدین شاه در آن زمان اقدام به تاسیس این رصدخانه می کرد در این زمان ما یکی از پیشروان این علم در جهان بودیم. علاوه بر این نباید فراموش کنیم که سرمایه گذاری در برخی از حوزه ها چون نجوم نتایج ناخواسته ای را به دنبال دارد که می تواند به توسعه دانش و افزایش رفاه مردم کمک کند. کشورهای آمریکا و اروپایی به طور قطع مشکلات زیادی در کشورشان دارند ولی سالانه میلیاردهای دلار صرف پروژه های نجومی می کنند و در نهایت بیش از آنچه که هزینه کردند، دریافت می کنند.

پروژه رصدخانه ملی اولین و بزرگترین پروژه علمی در کشور است و هزینه ای که صرف راه اندازی و تاسیس آن می شود درصد کوچکی از هزینه هایی است که برای احداث کارخانه هایی می شود که هرگز راه اندازی نشده و یا درصد کوچکی از سدهایی است که بد ساخته ایم.

* در حال حاضر پژوهشکده نجوم پروژه رصدخانه ملی را در دست اجرا دارد که طراحی و ساخت تلسکوپ یکی از بخشهای این پروژه است. لطفا در باره لزوم ساخت این تلسکوپ توضیح دهید؟ 
 
- در اوایل دهه 80 طرح ساخت تلسکوپ ملی رده 2 متری (2 تا 4 متری) به دولت ارائه که پس از تایید اجرای آن به پژوهشکده نجوم محول شد و متعاقب آن اقدامات اساسی برای مطالعه اولیه در خصوص ساخت تلسکوپهای یک، 2 و 5 متری از لحاظ میزان بازدهی و هزینه های ساخت صورت گرفت. نتایج این بررسیها نشان داد که مناسب ترین تلسکوپی که به کمک آن می توانیم مقالات علمی تولید و با همکاری سایر کشورها پروژه های تحقیقاتی تعریف و اجرا کنیم، تلسکوپ 3 متری است.

البته در این مسیر توجه به این نکته ضروری بود که هر چه از تلسکوپهای 2 متری به سمت 4 متری و بیشتر می رویم به لحاظ تکنولوژیکی پیچیده تر و از لحاظ هزینه سنگین تر می شود. از این رو با در نظر گرفتن تحولات علمی 10 سال آینده در این رشته علمی و سند چشم انداز که قرار است سهمی از تولیدات علمی در این حوزه را داشته باشیم، ساخت تلسکوپ 3 متری برای کشور انتخاب مناسبی است.

* آیا در این زمینه متخصصان داخلی تجربه کافی برای ساخت تلسکوپ داشتند؟

- در کشور دانش کافی در این زمینه در کشور وجود نداشت اما برای مواجهه با این موضوع چند راه در پیش رو داشتیم. یا باید ساخت و نصب آن را به یکی از شرکتهای خارجی سفارش می دادیم و آنها کلیه مراحل را انجام می دادند و تلسکوپ مورد نظر را به ما تحویل می دادند یا خودمان می ساختیم و نصب می کردیم و یا اینکه مدیریت ساخت آن را بر عهده می گرفتیم که ما با توجه به توانمندیهای علمی داخل کشور از میان این راهکارها، روش مدیریت ساخت را انتخاب کردیم چرا که ساخت کلیه بخشهای تلسکوپ در داخل کشور غیرقابل دفاع بود چون دانش فنی آن را نداشتیم ولی با مدیریت این پروژه می توانستیم زیرساختهای لازم در کشور برای اجرای پروژه های علمی در این حوزه و سایر حوزه ها را ایجاد کنیم.

از این رو طراحی و ساخت تلسکوپ را با همکاری دانشگاه "لوند" سوئد شروع کردیم. به این صورت که بخش اپتومکانیکی که مسئول حرکت تلسکوپ است، بسیار حساس است و با توجه به اینکه دانش فنی آن در کشور وجود ندارد در دانشگاه "لوند" اجرا می شود ولی بیش از 80 درصد از بخشهای مکانیکی که شامل بخشهایی چون نگهدارنده تلسکوپ و گنبد است در داخل کشور تولید خواهد شد.

* طبق برنامه ریزیها انتظار می رود این تلسکوپ در چه زمانی راه اندازی شود؟ 

- بخش طراحی این تلسکوپ پیشرفتهای زیادی کرده است و در حال حاضر در حال مذاکره با دو شرکت اروپایی برای خرید شیشه خام تلسکوپ هستیم که پس از نهایی شدن مذاکرات، شیشه خریداری شده برای صیقل دادن و شکل دهی آینه های تلسکوپ ارسال می شود در صورتی که اشکالی در روند اجرای پروژه پیش نیاید انتظار می رود که این تلسکوپ 5 تا 7 سال آینده آماده بهره برداری شود.

* چه مشکلاتی؟

- این مشکلات به نگاه مسئولان درباره ضرورت اجرای این گونه پروژه ها بر می گردد. در این زمینه هر چند که از سوی سطوح بالاتر دولتی و مدیریتی حمایتهای مناسبی از اجرای این طرح صورت گرفته اما در سطوح پایینی هنوز به ضرورت اجرای این طرح اعتقادی ندارند که امیدواریم با مذاکراتی که در این زمینه می شود به ضرورت راه اندازی رصدخانه و ساخت تلسکوپ واقف شوند.

از سوی دیگر در ایران وضعیت علم نجوم به لحاظ درک این علم با سایر کشورها متفاوت است. این علم هر چند در 50 سال اخیر تحولات و پیشرفتهای قابل توجهی داشته است ولی در ایران با توجه به قدمت زیاد آن توجهی به آن نمی شود دلیل آن هم در نگاه مسئولان کشور به این علم خلاصه می شود. بی توجهی تاریخی به این علم حاصلی جز عقب ماندگی ما در نجوم به همراه نداشته است. اگر مسئولان کشور در طول تاریخ رغبت بیشتری برای حرکت در علم نجوم از خود نشان می دادند امروز ما در وضعیت بهتری داشتیم. البته این نگاه امروزه به دلیل تنیدگی علوم مختلف دگرگون شده است به گونه ای که حمایتهای خوبی در ایجاد و راه اندازی رصدخانه ملی به عمل آمده است.

* ایجاد رصدخانه، طراحی و ساخت تلسکوپ چه ارمغانی برای کشور به همراه دارد؟

- یکی از زیرساختهای مهم در این زمینه برنامه های آموزشی در دانشگاهها است. ما برای اینکه شاهد شکوفایی این علم در کشور باشیم باید به نجوم "رصدی" توجه شود در حالی که دانشگاههای کشور به کیهان شناسی نظری بسنده کرده اند. این در حالی است که کیهان شناسی نظری تنها بخش کوچکی از علم نجوم است که اجرای این پروژه ملی منجر به ایجاد تغییر و تحول در برنامه های آموزشی دانشگاهها می شود.

گام بعدی زیرساختهای علمی و پژوهشی است. طبق تجربه سایر کشورها زیرساختهای پژوهشی تنها در سایه تعریف و اجرای پروژه های بزرگ و ملی ایجاد می شود. از این رو طراحی و ساخت تلسکوپ ملی می تواند نمونه ای از پروژه های بزرگ و ملی باشد که با اجرای آن می توان بسیاری از زیرساختهای لازم را در این حوزه ایجاد کنیم چرا که اجرای این پروژه منوط به همکاری متخصصانی در حوزه های اپتیک، مکانیک و کامپیوتر (نرم افزار) است و هزینه ای که صرف این پروژه صرف می شود ضمن رشد و توسعه این سه زمینه علمی، منجر به توسعه علم نجوم در کشور نیز خواهد شد.

از سوی دیگر بخش عمده ساخت تلسکوپ "اپتیک" است. علی رغم اینکه اپتیک کاربردهای وسیعی در صنایع نظامی و غیر نظامی دارد ولی متخصص در این زمینه کم داریم از این رو برای تربیت نیروی انسانی افرادی برای فراگیری این علم به خارج اعزام شدند که این افراد متخصص می توانند در بخشهای مختلف صنعتی و علمی خدمات ارزنده ای ارائه دهند.

زمینه دیگری که با اجرای این طرح به بلوغ می رسد دانش کامپیوتر است. کنترل تلسکوپ و پردازش اطلاعات به دست آمده از طریق تلسکوپ نیاز به متخصصانی در زمینه طراحی نرم افزارهای کاربردی دارد. این نرم افزارها باید قادر باشند تا با سرعت زیادی اطلاعات به دست آمده را پردازش کنند.

* سخن آخر

- علی رغم تلاشهایی که در زمینه آموزشی و پژوهشی در حوزه نجوم انجام شده است در نقشه جامع علمی در این زمینه توجهی نشده است. این در حالی است که در حال حاضر پروژه راه اندازی رصد خانه ملی و ساخت تلسکوپ در دست اجرا است و از آنجایی که اجرای این پروژه ها می تواند توسعه علوم مرتبط با این پروژه را نیز به همراه داشته باشد در نقشه علمی کشور اشاره ای به نقش دانشگاهها و تغییرات برنامه آموزشی آنها در زمینه نجوم نشده است.

..............................................
 گفتگو از مریم رضایی