مسئولیت اخلاقی و ضرورت عقلی

این پرسش که چگونه به بهترین نحو مفهوم مسئولیت اخلاقی را فهم کنیم از اهمیت و ارزش بسیاری برخوردار است چرا که بسیاری از پرسشهای ما را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. در این راستا نسبت مسئولیت اخلاقی و ضرورت عقلی هم اهمیت دارد.

خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه:تأمل فلسفی در باب مسئولیت اخلاقی از جهت تاریخی بر دو تفسیرکاملاً متمایز از این مفهوم استوار بوده است. اول دیدگاه شایسته‌محوری است که بر طبق آن پاداش یا عقاب باید عکس‌العمل مناسب عملی باشد که فردی انجام می‌دهد و فرد شایسته آن است. به این دیدگاه شایسته‌گرایی می‌گویند. دیدگاه دیگر که نتیجه‌گرایانه است معتقد است که پاداش یا عقاب باید چنان باشد که تغییری مطلوب در فرد ایجاد نماید.

هرچند که در تایخ فلسفه اخلاق دیدگاههای نتیجه‌گرایانه بسیاری وجود داشته‌اند در 50 سال اخیر تصور مسئولیت اخلاقی بر انواع متفاوت دیگری از دیدگاه شایسته‌محوری دست گذاشته‌اند و همچنین پرسشهایی در باب این فرض که آیا یک تصور واحد از مسئولیت اخلاقی وجود دارند یا نه مطرح شده‌اند.

توجه روزافزون عینی و عملی به " مسئول کردن فرد از جهت اخلاقی" تأملات نظری را نیز در باب مسئولیت اخلاقی زیاد کرده است. همه نظریه‌ها نمودهایی از این عمل را مشخص کرده‌اند؛ پاره‌ای گفته‌اند وقتی ما در درون خودمان کسی را مدح یا ذم می‌کنیم نمودی از این عمل رخ می‌نماید یا وقتی می‌گوییم چه امر خوب یا بدی جلوه ای از این عمل مسئول کردن فرد را نشان می‌دهیم. اما عده‌ای دیگر می‌خواهند این احساسات را به باورهای ما برگردانند.

به عبارت دیگر عموماً اینگونه تصور می‌شود که پاداش و عقاب بر یک حکم یا یک باور متکی است. یعنی عامل مورد بحث شرایط عینی در زمینه مسئول بودن را تأیید کرده است. این احکام البته مستقل از حالات احساسی فرد در نظر گرفته می‌شود. یعنی ارزیابی در باب مسئول بودن به حالات و احساسات فرد متکی نیست. 

برای کسی که معتقد به دیدگاه فایده‌گرایانه است این حکم موجود است که عامل باید به‌گونه‌ای رفتار کند که از طریق  تشویق و ارعاب باعث شود فرد رفتار بهتر و مطلوبتری را به انجام برساند.

اگر مسئول کردن کسی  با تکیه بر حکمی مستقل از فرد مسئول صورت گیرد موجه است بپرسیم آیا احکام بنیادین آنها می‌توانند بر حسب مطابقت با جهان خارج توجیه شوند یعنی شاهدی در جهان باشد که آنها را موجه سازد. 

بر طبق نظر ناسازگاران این حکم که فردی از جهت اخلاقی مسئول است اگر جهان قوانین علیت حاکم بود می‌توانست هیچ وقت صادق نباشد. چرا که پاداش و عقاب می توان سلسله روند علیت را به هم زند. از این رو پاداش و عقاب در دیدگاه شایسته‌محورانه نمی تواند با علت باوری جمع شود.

سازگارگرایان اما اذعان می‌کنند به اینکه صدق علیت گرایی، احکام بنیادین در باب پاداش و عقاب را کمرنگ نمی کند. بدین جهت آنها میان علیت گرایی و پاداش و عقاب دادن تعارضی نمی بینند.